Stefnumót við torfhús: Rými, upplifun, arfleifð

Málstofustjóri: Ólafur Rastrick

Lyktarheimur torfbæjarins

Í vestrænni menningu hefur heimurinn yfirleitt verið skilgreindur út frá sjón og heyrn. En á undanförnum árum hefur fræða­samfélagið fengið meiri áhuga á því að skilja líkamlega reynslu fólks á fyrri tímum og öðrum skynfærum eins og lyktarskyninu hefur verið veitt meiri athygli. Í þessu erindi verður fjallað um lykt fortíðar og reynt að veita örlitla innsýn í íslenska lyktarsögu með könnunarferð inn í horfinn heim torfbæjarins. Með því að gera tilraun til að endurskapa lyktarheim fortíðar, þ.e. að rýna í minningar þeirra sem bjuggu í torfbæjum, komumst við nær því að skynja lifnaðarhætti fyrri tíma. Í þessari rannsókn voru skoðaðar endurminningar fólks sem bjó í torfbæjum og tekin viðtöl við nokkra einstaklinga sem ólust upp í torfhúsi. Rann­sóknin leiddi meðal annars í ljós að lyktarheimur torf­bæjarins var mjög afmarkaður og einkenndist jafnframt af því að torf­bærinn var bæði heimili og vinnustaðar. Lyktina af dýrum, fólki, torfi, reyknum úr hlóðaeldhúsinu og matnum mátti finna í flestum lýsingum. Þó að stundum sé talað um að allir torfbæir hafi lyktað eins, kemur í ljós að hver torfbær var sérstæður og heimilislyktin frábrugðin eins og á nútímaheimilum. Jafnframt er ljóst að lykt hvers samfélags og tímabils er einungis tíma­bundinn spegill þess samfélags sem hann tilheyrir sem verður ekki endurskapaður að fullu nema með því að taka aftur upp sömu búskaparhætti.

Vilborg Bjarkadóttir

Rými torfbæjarins og líkamleg fötlun

Á síðustu áratugum hefur sjónum talsvert verið beint að því hvernig hönnun og skipulag íveruhúsa hefur áhrif á lífsgæði einstaklinga með líkamlegar skerðingar af einhverju tagi. Slíkar rannsóknir hafa einkum beinst að húsakosti samtímans, ekki síst í þéttbýli, og fást meðal annars við spurningar um aðgengi og hreyfanleika innan og utan veggja heimilanna t.d. fyrir fólk sem notar stoðtæki eða hjólastóla. Í erindinu er slíkum sjónarmiðum varpað á fyrri tíð með athugun á félagslegu rými fötlunar í torfbæjarsamfélagi nítjándu aldar. Á grundvelli valinna dæma af einstaklingum sem höfðu líkamlegar skerðingar verður samspil fötlunar og hversdagsrýmis torfbæjarins tekið til skoðunar. Dregið verður fram hvernig miðlæg staða bæjarins í daglegu lífi fólks – sem heimili, vinnustaður, vettvangur menntunar og félagslífs – skapaði önnur tækifæri til samfélagsþátttöku ein­staklinga með líkamlega fötlun heldur en iðnvædda borgar­samfélagið átti eftir að gera. Sjónum verður ekki síst beint að því hvernig rýmisskipan hinna lífrænu torfhúsa skapaði annars konar samtal við ólíka líkama heldur en módernísku rými iðn­vædda borgarsamfélagsins sem til skamms tíma miðuðust nær alfarið við viðtekna og staðlaða líkama hinna ófötluðu. Þótt ómannúðleg framkoma, frumstæð hjálpartæki og grimmileg örbirgð hafi vissulega orðið hlutskipti margra einstaklinga með skerðingu á fyrri tíð verður sá möguleiki skoðaður hvort rými og skipan torbæjarsamfélagsins hafi á vissan hátt stuðlað að minni fötlun fólks með öðruvísi líkama heldur en þéttbýlissamfélag tuttugustu aldar bauð upp á.

Ólafur Rastrick

Lykilorð: hús, fötlun, rými

Anarkismi, arfleifð og torfhús

Á undanförnum árum hefur umræða um íslenskan menningararf gengið í endurnýjun lífdaga. Horfið hefur verið frá ein­streng­ings­­legum skilgreiningum á menningararfi á grundvelli hug­myndar­innar um íslenska þjóð og gerðar tilraunir til að endur­meta arfleifðina sem hluta af alþjóðlegu samhengi. Íslensk torf­hús eru dæmi um viðfangsefni í þessum efnum, þar sem þeim hefur verið lýst sem mótandi afl íslensks samfélags og menn­ingar, og þar af leiðandi talin eitt af helstu ummerkjum efnislegrar menningar í landinu sem beri að varðveita. Á síðari árum hefur losnað um þjóðernislegar skoðanir á torfhúsum og farið að gera því skóna að þau séu „menningararfur mannskyns alls.“ Ástæðurnar fyrir endurmatinu eru að minnsta kosti þrenns­konar. Menningarpólitík á Íslandi hefur haldist í hendur við víðtækar samfélagsbreytingar undanfarin 30 ár, þar sem áhersla hefur verið lögð á einstaklingsframtak, frumkvæði og endurmat á hlutverkum menningarstofnana. Aukin hnattræn tengsl hafa opnað nýja möguleika í stjórnkerfi menningarinnar um skipan sannleikans um þá menningararfleifð sem fyrirfinnst á Íslandi. Og gagnrýnin fræðileg umræða um menningararf hefur jafn­framt verið að skjóta rótum um skilgreiningar og iðkun í tengsl­um við menningararf. Það sem þessir þræðir eiga sameiginlegt er að þeir afhjúpa flókið samspil félagslegs fyrir­komulags sem vekur upp spurningar um atbeina, vald og valdleysi í tengslum við skilgreiningar og iðkun á menningararfi. Í þessu erindi verður sjónum beint að torfhúsum í samhengi við áðurtalda þróun.

Sigurjón Baldur Hafsteinsson

Lykilorð: anarkismi, torfhús, arfleifð

Á milli torfveggja: líf inní framandi rými

Grenjaðarstaður er torfbær, reistur 1865. Þar hefur verið starf­rækt byggðasafn frá 1958 sem er nú undir umsjón Menningar­miðstöðvar Þingeyinga. Á stuttum tíma breyttist bærinn úr lifandi híbýlum yfir í byggðasafn en búið var í bænum fram á fimmta áratug 20. aldar. Þessi snögga umbreyting segir sitthvað um stöðu torfbæjarins á 20. öld en einnig þeirri 21. Í rúmt hálft ár hafa starfsmenn safnsins verið að undirbúa leiðsagnar­bækling um bæinn en við þá vinnu hafa ótal spurningar vaknað. Ljóst er að bærinn gegnir í dag því hlutverki að standa fyrst og fremst fyrir eitthvað sem var, sem eftirmynd af einhverju óljósu sem flókið er að ná utan um. Í dag er lífið innan bæjarins skapað af gestum og starfsmönnum sem nýta hann sem leið til að mynda tengsl við og skilja eitthvað sem er þeim í raun framandi. Spurningar um hvaða forgangsröðun skuli höfð á staðreyndum, hverju er mikilvægt að miðla og hvaða reynslu eigi að skapa fyrir safngestinn hafa leitt af sér lifandi umræður á meðal starfs­manna og hugleiðingar um tilgang staða líkt og Grenjaðar­staðar. Í fyrirlestrinum verður nokkrum þáttum af þessu sköp­unar­ferli lýst og rætt hvað vinna sem þessi segir okkur um staði líkt og Grenjaðarstað.

Sigurlaug Dagsdóttir

Lykilorð: torfbær, sýning, safn